http://www.iqna.ir/fa/news_detail.php?ProdID=218456
شنبه 13 بهمن 1386 10:44:00 شماره خبر :218456
اشاعره بيشتر به قديم بودن قرآن اعتقاد داشتند و معتزله به حادث بودن؛ اشاعره بر اين اعتقاد بودند كه الفاظ و معناهای مربوط به قرآن هر دو از عالم بالا، قديم و غيرمخلوق است. *************
گروه انديشه:
«علی طهماسبی»، شايد از تنها كسانی در ايران امروز است كه به طور جدی با رويكرد تطبيقی، اسطوره‌شناسانه، تاويلی و مردم‌شناسانه به مطالعه كتب و نصوص مقدس، بالاخص قرآن كريم می‌پردازد و از آرای بديع و قابل ملاحظه‌ای در اين زمينه برخوردار است. مطمئنا مطالعه آثار و آرای اين انديشمند فرزانه و نقد آن‌ها می‌تواند افاق تازه‌ای را در مطالعه عميق قرآن حكيم برای محققان عزيز بگشايد. «علی طهماسبی» سقف معيشت را بر ستون دين نزده است
************
طهماسبی در تمهيد بحث و در بيان مقدمه گفت: تاثير غير قابل انكار متون مقدس بر جوامع گوناگون چندان گسترده و همه‌جانبه است كه شايد نياز چندانی به توضيح در باب ضرورت فهم زبان آن نباشد. با اين‌همه، به نظر می‌رسد برخی تعارض‌ها و معضلات حقوقی، سياسی، اقتصادی و... در جامعه ما ناشی از ابهامات و بر‌هم‌ريختگی‌های معنايی واژگان است كه نسبت به متن مقدس پديد آمده است.
همچنين يادآوری می‌كنم كه منظورم از «متون مقدس» همان است كه امروزه صورت مكتوب آن را در متونی؛ مانند قرآن، انجيل‌ها و تورات می‌بينيم بنابراين در اين نوشته‌ها، اصطلاحاتی؛ مانند «متن مقدس» يا حتی اصطلاح «زبان دينی» منحصر به قرآن نمی‌شود و تورات و انجيل‌ها را نيز شامل می‌شود و اشاره به برخی از ويژگی‌های همين چند متن خواهد بود كه هركدام به‌نوبه خود منشأ ايجاد فرهنگ و تمدنی پايا در تاريخ شده‌اند.
«علی طهماسبی»، «متن مقدس» را متنی دانست كه از نظر پيروانش، متنی غير بشری است و منشا آن، خداوند دانسته می‌شود و در همين رابطه گفت: اين امر اعم از آن است كه اين متن اوستا، تورات، انجيل، يا قرآن باشد. در اين صورت، مجموعه احاديث، روايات، تفاسير، و تاويل‌هايی كه از سوی اشخاص پيرامون متن مقدس صورت پذيرفته است، به عنوان متن مقدس يا كتاب مقدس دانسته نمی‌شود.
اين انديشمند در بيان يكی از مهم‌ترين چالش‌های ورود به بحث درباره ويژگی‌های «زبان دينی» و «معناشناسی» آن افزود: آيا زبان «متن مقدس» را با معيارهای زبان بشری و طبيعی می‌توان مورد تامل و بررسی قرار داد يا نه؟ به عنوان مثال، در مورد زبان بشری اين امر پذيرفته شده بود و هنوز هم هست كه هر كلامی متناسب با زمان، مكان و مخاطب شكل می‌گيرد و در ارتباط با همان نسبت‌ها تغيير معنايی پيدا می‌كند. آيا كلام خداوند در متون مقدس، از اين قاعده مستثناست؟ به تعبير ديگر، آنچه به عنوان آيات در متون مقدس آمده، فرازمانی و فرامكانی است يا كلامی كه در اين متون هست مقيد به زمان و مكان نيز می‌شود؟
وی در همين رابطه خاطرنشان كرد: مثبت يا منفی بودن پاسخ، به نتايج كاملا متفاوتی می‌انجامد كه هركدام به نوبه خود در زندگی فردی و اجتماعی انسان تاثيری جدی و غير قابل انكار دارد. شبيه اين چالش قبلا هم در ميان نخبگان اديان مطرح بوده است. مسلمانان ـ حداقل از دوره بنی‌عباس به اين سو ـ همين موضوع را با اصطلاحات «قديم» يا «حادث» بودن قرآن مطرح می‌كردند. «قديم» بودن زبان متن مقدس؛ يعنی فرازمانی و فرامكانی بودن الفاظ، جملات، قواعد و معناهای اين زبان، يعنی فراتر بودن اين زبان از نظام آفرينش و جهان گيتيانه.
«طهماسبی» با اشاره به اينكه، اشعری‌ها بيشتر به قديم بودن قرآن اعتقاد داشتند و معتزلی‌ها به حادث بودن آن، اظهار كرد: اشاعره بر اين اعتقاد بودند كه الفاظ و معناهای مربوط به قرآن هر دو از عالم بالا است و هر دو «قديم» و غير مخلوق است. فرقه‌هايی؛ همچون حنابله (بخشی از اشاعره) اصرار داشتند كه نه تنها لفظ و معنای اين قرآن پيش از آفرينش هستی در نزد خداوند وجود داشته؛ بلكه به صورت مصحف (كتاب جلد شده) در عالم غيب (يا عالم امر) نگهداری می‌شده و می‌شود.
وی افزود: مطابق اين اعتقاد: 1. زبان قرآن، چون زبانی فرازمانی و فرامكانی است؛ بنابراين مقيد به زمان و مكان نيست و در نتيجه برای همه زمان‌ها و مكان‌ها، سندی معتبر و غيرقابل تغيير است. و 2. چون اين كلام از جانب خداوند است، پس معنای آن را بشر معمولی نمی‌تواند بفهمد و فقط خداوند و برخی برگزيدگانش معنای آن را می‌دانند. در برابر اينان، معتزله قرار داشتند كه به‌ويژه الفاظ قرآن را در قلمرو عالم خلق و «حادث» يا مخلوق می‌دانستند از نگاه آنان خداوند كلام خود را با زبان بشر و متناسب با فهم و موقعيت مخاطب بيان كرده است؛ بنابراين معنای اين كلام برای بشر قابل فهم است.
«طهماسبی»، دلايل هردو گروه را برای اثبات اعتقاد خويش، دلايلی كلامی و درون‌دينی خواند و گفت: اين فرق با استناد به خود قرآن در باره آن سخن می‌گفتند. به تعبير ديگر، كلام قرآن برای هر دو گروه «سند» شمرده می‌شد. شايد بتوان مهم‌ترين مواردی را كه پيروان نظريه «قديم» بودن كلام خداوند اظهار می‌كردند، به اين صورت بيان كرد كه 1. اين زبان صرفا الوهی و ماورايی است. 2. چون خود خداوند مقيد به زمان و مكان نيست، زبان او هم مقيد به زمان و مكان نيست 3. زبانی كه مقيد به زمان و مكان نباشد نه لفظ آن تغيير می‌كند و نه معنای آن. 4. اين متن (قرآن برای مسلمانان و تورات از نگاه يهوديان) نقشه آفرينش و خلقت است و همه جزئيات آفرينش از آغاز تا فرجام در آن آمده است و فقط خدا آن را می‌داند و برخی برگزيدگانش.
وی در احصای پنجمين خصيصه نظريه قدم قرآن در نزد اشاعره گفت: بنابراين زبان، متنی مقدس است و برای همگان قابل فهم نيست و معنای اين متن را جز خدا و برگزيدگانش كس ديگری نمی‌داند. مشابه همين روی‌كردها، در ميان قوم يهود هم مطرح بود؛ البته پيش از اسلام و حتی پيش از ظهور مسيحيت. در كتاب «امثال سليمان» از «حكمت» سخن بسيار رفته است. برخی از كاهنان يهود نيز حكمت كه از صفات خداوند دانسته می‌شود را با تورات يگانه دانسته‌اند و مبتنی بر همين يگانه‌پنداری، تورات را «قديم» و ازلی دانسته‌اند. در كتاب مزبور در باره حمكت آمده است: «خداوند مرا مبدا طريق خود داشت، قبل از اعمال خويش، از ازل. من از ازل برقرار بودم. از ابتدا، پيش از بودن جهان... وقتی كه او آسمان‌ها را مستحكم ساخت، من آنجا بودم... و زمانی كه بنياد زمين را نهاد، آنگاه نزد او معمار بودم....» باب هشتم، كتاب امثال سليمان
«طهماسبی» با بيان اينكه در اين تعبير‌ها، متن مقدس تنها برای هدايت و راهنمايی بشر نيست؛ بلكه نقشه و اساس آفرينش شمرده می‌شود، گفت: همه‌ی آنچه از آغاز آفرينش تا پايان آفرينش روی خواهد داد، همه در اين صحيفه مكتوب است و تا همه آنچه در اين متن آمده واقع نشود، جهان به فرجام خود نخواهد رسيد.
اين دين‌پژوه و اسطوره‌شناس اظهار كرد: چون زبان اين متن فرازمانی و فرامكانی دانسته می‌شود، طبعا همه زمان‌ها و مكان‌ها را در چنبره‌ی خود بايد داشته باشد؛ يعنی پيروان اين نظريه بر آن هستند كه الفاظ و معناهای اين متن در طول زمان و عرض جغرافيا قابل تغيير نخواهد بود بنابراين در اين رويكرد، احكام، يا قوانينی هم كه در اين متون آمده، جاودانه و غيرقابل تغيير تلقی می‌شود.
«طهماسبی» افزود: از نگاه دينی ـ به‌ويژه با اعتقاد به قديم بودن متن مقدس ـ با تعيين درستی و نادرستی فهم انسان از خويش و از جهان تنها يك معيار وجود دارد و آن همان است كه در متن مقدس مكتوب است، وظيفه پيشوايان و عالمان دينی كشف معناها از اين متن است.
اين گفت‌وگو ادامه دارد ...